Ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակություն

Ներածություն

Ըստ հանրակրթության պետական չափորոշչի՝ ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակությունը ներկայացվում է հետևյալ կերպ. «Սովորողները նպաստում են ժողովրդավարության, ազատության, բարեվարքության, սոցիալական արդարության և իրավական պետության գաղափարի վրա հենվող հասարակության զարգացմանը։ Նրանք ճանաչողության միջոցով ձևավորում են սեր հայրենիքի նկատմամբ, գիտակցում են Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունից բխող ազգային, պետական, հասարակական շահերն ու առաջնահերթությունները տարածաշրջանային և համաշխարհային մակարդակներում: Սովորողներն արժևորում են մարդու կյանքն ու արժանապատվությունը, կարևորում են սեփական քաղաքացիական պարտքը, քաղաքացիական մասնակցության մշակույթը՝ որպես ժողովրդավարության կենսունակության հիմք: Նրանք ճանաչում են հասարակության կյանքի մշակութային, պետաիրավական և տնտեսական ոլորտներն ու համակողմանի վերլուծում դրանք, ցուցաբերում են նախաձեռնողականություն, ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու, դրանք իրագործելու ունակություն և հետևանքների համար պատասխանատու լինելու պատրաստակամություն»:  (ՀՊՉ 2021, (II, 4-րդ կետ) https://www.arlis.am/documentview.aspx?docid=149788 )

Ժամանակակից կրթության համակարգերն ու ուսումնական հաստատությունները պետք է երիտասարդներին պատրաստեն՝ դառնալու ակտիվ, հաղորդակից և պատասխանատու անհատներ. սովորողներն պետք է իմանան և հասկանան իրենց առջև ծառացած մարտահրավերները և իրենց որոշումների հետևանքները, թե ինչ են իրենք ի վիճակի անել և ինչ չպետք է անեն։ Այս ամենի համար նրանց անհրաժեշտ է ոչ միայն գիտելիք, այլ նաև համապատասխան կարողունակություններ (կոմպետենցիաներ): Ժողովրդավարական կրթությունը պետք է լինի անձի լիարժեք կրթության համընդգրկուն և շաղկապված տեսլականի մի մասը։ Եվրոպայի խորհուրդն ներկայացնում է կրթության տեսլականը, որը ներառում է չորս գլխավոր նպատակ.

► պատրաստել աշխատաշուկային.

► պատրաստել կյանքին՝ որպես ժողովրդավարական հասարակության ակտիվ քաղաքացի.

► ապահովել անձնային զարգացում.

► ձևավորել և պահպանել լայն, առաջանցիկ գիտելիքի բազա։ 

Բոլոր այս չորս նպատակներն անհրաժեշտ են, որպեսզի անհատները կարողանան ապրել անկախ կյանքով և որպես ակտիվ քաղաքացի մասնակցություն ունենան ժամանակակից, արագ փոփոխվող հասարակարգերին՝ բոլոր բնագավառներում։ Դրանք հավասարապես արժեքավոր են և փոխլրացնում են միմյանց։ Օրինակ՝ աշխատունակության համար մարդկանց անհրաժեշտ կարողություններից շատերը, օրինակ՝ վերլուծական, հաղորդակցական, խմբում աշխատելու կարողությունները ևս օգնում են դարձնել նրանց ժողովրդավարական հասարակության ակտիվ քաղաքացիներ և հիմնարար նշանակություն ունեն նրանց դաստիարակության համար։ Քանի որ մշակութային, տեխնոլոգիական և ժողովրդագրական փոփոխությունները պահանջում են անընդհատ սովորելու, մտազննելու և աշխատանքում նոր մարտահրավերներին և հնարավորություններին համապատասխան գործելու պատրաստակամություն՝ թե՛ մասնավոր, և թե՛ հանրային կյանքում, հետևաբար բոլոր չորս նպատակներին անհատները պետք է հետամուտ լինեն իրենց կյանքի ողջ ընթացքում։ Պետական մարմինների գործառույթն է օգնել նրանց այդ հարցում՝ ապահովելով ցկյանս կրթության բավարար համակարգ (https://rm.coe.int/prems-000821-arm-2510-reference-framework-vol-1-couv-texte-16x24-web/1680a1b757)։ 

Ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակության զարգացումը սովորողի դաստիարակության կարևորագույն դրույթներից մեկն է, այն տվյալ երկրի քաղաքացու կրթությունն ու դաստաիարկությունն է, ով ճանաչում է իր հայրենիքը, պատրաստ է պաշտպանել ու զարգացնել իր պետությունն ու ազատությունը: Ժողովրդավարական և քաղաքացիական կրթությունը սկսվում է վաղ մանկությունից` ծնողների պատմություններով պատմության, մշակույթի, ազգային ավանդույթների, բնության և իրենց պետության ձեռքբերումների մասին: Անհրաժեշտ է անձնական օրինակով երեխաների մոտ սերմանել հարգանք ու հպարտություն հայրենիքի նկատմամբ, իրենց երկրի ճակատագրի համար պատասխանատվությունը, ազգային ավանդույթների նկատմամբ սերն ու հարգանքը դիտարկել այլ ազգերի և մշակույթների իմացության համատեքստում:

Դպրոցականների ժողովրդավարական և քաղաքացիական կրթության ժամանակակից մեթոդները սկսվում են տնից, դպրոցից, դասընկերների և ուսուցիչների հանդեպ հարգանքից, իր տեսակի պատմության, բնակավայրի, տեղական ավանդույթների և բանահյուսության ուսումնասիրությունից, սկսած ընտանիքի, փոքր հայրենիքի և սեփական երկրի արժեքի ընկալմամբ: Երեխայի՝ հայրենիքի հանդեպ սիրո զգացումը պետք է լցվի անձնական հուզական փորձառություններով և կապերով: Ժամանակակից աշխարհում մեծ են տարբեր երկրների երիտասարդների հետ շփվելու, ծանոթանալու հնարավորությունները, սակայն համաշխարհային մշակույթը ուսումնասիրելով հանդերձ, միևնույն ժամանակ պետք է կարողանան պահպանել իրենց ազգային դիմագիծը՝ լինելով սեփական մշակույթը կրողը: Այս ամենը պետք է ուղղված լինի մարդկային արժանապատվության զարգացմանը, որի սկիզբը այլ ազգերի հանդեպ անհարգալից վերաբերմունքի վերացումն է: Անհրաժեշտ է հպարտանալ սեփական երկրի պատմությամբ, ձեռքբերումներով, մշակույթով, լեզվով, ըմբռնել նրա ինքնության կարևորությունը: Մշակույթի, պատմության, գիտության մասին գիտելիք ստանալու ցանկության վրա պետք է հենված լինի սովորողների ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակության զարգացումը:

Ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակության նկարագրիչները

Գիտելիք՝

• Ինքնաճանաչողություն և ինքնաքննադատական ընկալում

• Լեզվի և հաղորդակցման ﬕջոցների իմացություն և քննադատական ընկալում

• Գիտելիքներ և աշխարհի քննադատական ընկալում. քաղաքականություն, օրենք, մարդու իրավունքներ, մշակույթ, կրոն, պատմություն, լրատվաﬕջոցներ, տնտեսություն, շրջակա ﬕջավայր, կայուն զարգացում

Հմտություններ՝

• Ինքնակրթվելու հմտություններ

• Վերլուծական և քննադատական մտածողության հմտություններ

• Լսելու և դիտարկելու հմտություններ

• Ապրումակցում

• Ճկունություն և հարմարվողականություն

• Լեզվական, հաղորդակցման և տարբեր լեզուներ օգտագործելու հմտություններ

• Համագործակցային հմտություններ

• Հակամարտությունների կարգավորման հմտություններ

Դիրքորոշում/արժեք՝

• Արժևորել մարդկային արժանապատվությունը և մարդու իրավունքները

• Արժևորել մշակութային բազմազանությունը

• Արժևորել ժողովրդավարությունը, արդարադատությունը, արդարությունը, հավասարությունը, իրավունքի գերակայությունը

• Անկանխակալ վերաբերմունք այլ մշակույթների, համոզմունքների, աշխարհայացքների և սովորույթների հանդեպ

• Հարգանք 

• Քաղաքացիական մտածողություն

• Պատասխանատվություն

• Ինքնակառավարման արդյունավետություն

Ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակությունը ձևավորող վերջնարդյունքները

Հանրակրթության պետական չափորոշչով (ՀՊՉ) սահմանված կարողունակությունները (այդ թվում նաև՝ ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակությունը) ձևավորելու նպատակով սահմանված են համապատասխան վերջնարդյունքներ: 

Հանրակրթական տարրական ծրագրի շրջանավարտի ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակության ձևավորմանը նպատակաուղղված վերջնարդյունքները.

• ճանաչի իր հայրենիքը, ներկայացնի տեղեկություններ Հայաստանի պատմության, աշխարհագրության, մշակույթի մասին.

• ճանաչի և հարգի Հայաստանի Հանրապետության պետական խորհրդանիշները և ներկայացնի պետական և ավանդական տոների հիմնական բովանդակությունը.

• ճանաչի և հոգատար վերաբերմունք ցուցաբերի իր բնակավայրի և համայնքի բնության և պատմամշակութային ժառանգության օբյեկտների հանդեպ. 

• ճանաչի և պահպանի հասարակական վարքի՝ իրեն առնչվող կանոններն ու իրավունքները, հարգի ուրիշ մարդկանց, ընկալի յուրաքանչյուր մարդու առանձնահատուկ և արժեքավոր լինելը. 

• ստեղծի ընկերական հարաբերություններ, լսի, հասկանա, ապրումակցի, քաջալերի և աջակցի մյուսներին, համագործակցի տարբեր ձևաչափերով, դրսևորի դրական վերաբերմունք, ձգտի կոնֆլիկտների խաղաղ լուծմանը.

• ճանաչի իր ընտանեկան, ազգային և քաղաքացիական պատկանելությունը. ցուցաբերի այլ ազգերի, ավանդույթների, արժեքների նկատմամբ հետաքրքրություն և հարգանք.

Հանրակրթական հիմնական ծրագրի շրջանավարտի ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակության ձևավորմանը նպատակաուղղված վերջնարդյունքները.

• նկարագրի տարբեր ժամանակաշրջանների բնական միջավայրի, հասարակական, տնտեսական, քաղաքական և մշակութային զարգացումների, հայոց և համաշխարհային պատմության իրադարձությունների փոխկապակցվածությունը.

• կարողանա մասնակցել Հայաստանի հիմնախնդիրների քննարկմանը՝ օգտագործելով պատմության, բնության, բնակչության, պետության և տնտեսության մասին ունեցած համապատասխան գիտելիքները.

• նկարագրի բնության, բնակչության և տնտեսության միջև եղած փոխադարձ կապերը և դրանց արդյունքում ձևավորված համակարգերը.

• նկարագրի կայուն զարգացման էությունը, հիմնական գաղափարները ու դրանց փոխադարձ կապերը.

• կարևորի անձնական, ընտանեկան և համայնքային բյուջեի կառավարումը և վերահսկողությունը՝ հաշվի առնելով հնարավոր ռիսկերը։ Բացատրի խնայողությունների և պարտքի դերն ու արդյունավետ կիրառելու մոտեցումները. 

• հետևի հասարակական համակեցության կանոններին և նորմերին, բացատրի դրանց կարևորությունը, ցուցաբերի պատասխանատու և հանրօգուտ վարքագիծ. 

• տարբերակի և համեմատի աշխարհաճանաչողության ձևերը և դրանց առանձնահատկությունները.

• գնահատի իր և ուրիշների կարծիքն ու փաստարկները, վերլուծի պատճառահետևանքային կապերը և կայացնի որոշումներ.

• բացատրի կոնֆլիկտների ազդեցությունը միջանձնային և միջխմբային հարաբերությունների վրա, ըստ անհրաժեշտության կիրառի կոնֆլիկտների խաղաղ լուծման տարբեր ձևեր.

• կարողանա հավասարակշռել և ներդաշնակել իր զգացմունքները, ցանկությունները, կարիքները, նպատակները, հակումները, ընդունել սեփական յուրահատկությունները.

• դիմակայի ճնշումներին և իմանա՝ ում դիմի աջակցության և խորհրդատվության համար.

• ներկայացնի երեխայի, մարդու և քաղաքացու հիմնարար իրավունքները և ազատությունները, բացատրի, թե ինչ դեր ունեն անհատը և պետությունը դրանք հարգելու և պաշտպանելու գործում.

• բացատրի քաղաքացիության, իրավունքի ու պարտականության էությունը և ժողովրդավարության նշանակությունը սոցիալական արդար և ներդաշնակ համակեցության ապահովման գործում.

• հիմնավորի հասարակական բոլոր գործընթացներում հավասար հնարավորությունների ընձեռման նշանակությունը, այդ թվում՝ կանանց և տղամարդկանց հավասար հնարավորությունների և իրավունքների մասով.

• ցուցաբերի հանդուրժողականություն, ապրումակցում և մարդասիրություն.

• ճանաչի տարբեր ժամանակաշրջանների, ազգերի և մշակութային-գաղափարային խմբերի արժեքները, բացատրի դրանց ազդեցությունն ու արտացոլումը տեղական և համաշխարհային մշակույթի մեջ.

• ճանաչի և արժևորի իր ազգային մշակույթը, նյութական և ոչ նյութական ժառանգությունը, դրա առանձնահատկությունները և ներդրումը համաշխարհային մշակույթի մեջ.

Հանրակրթական միջնակարգ ծրագրի շրջանավարտի ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակության ձևավորմանը նպատակաուղղված վերջնարդյունքները.

• քննարկի, հայտնի դիրքորոշում և կատարի գիտակցված ընտրություն աշխարհաճանաչողության ձևերի վերաբերյալ.

• գնահատի կայուն զարգացման ապահովման հնարավորությունները տարբեր ռեսուրսների կառավարման և պլանավորված օգտագործման միջոցով.

• նախաձեռնի, պլանավորի և իրականացնի բնապահպանական միջոցառումներ. 

• համեմատի և վերլուծի հասարակական և քաղաքական երևույթների և գործընթացների տարբեր մեկնաբանություններ, արտահայտի հիմնավորված դիրքորոշում դրանց վերաբերյալ.

• վերլուծի իր ազգի ձևավորման և զարգացման պատմական ուղին, քաղաքացու դիրքից արժևորի Հայաստանի Հանրապետությունը որպես իր ներկան և ապագան կերտելու միջավայր.

• վերլուծի Հայաստանի Հանրապետության արդի հիմնախնդիրները և մարտահրավերները տեղական, տարածաշրջանային և գլոբալ համատեքստում, արձագանքի դրանց որպես իրազեկ, պատասխանատու և հայրենասեր քաղաքացի.

• վերլուծի և համադրի կայուն զարգացման և մարդկության հիմնախնդիրները և դրանց փոխադարձ կապերը.

• վերլուծի տնտեսության կառուցվածքի և զարգացման վրա ազդող հիմնական գործոնները.

• ցուցաբերի հարգանք և անաչառ, անհատական ու ինքնագիտակից մոտեցում ավանդույթների և հասարակական համակեցության կանոնների վերաբերյալ՝ դիտարկելով դրանք մարդու իրավունքների և այլ անձանց նկատմամբ հարգանքի տեսանկյունից.

• անկողմնակալ և առանց նախապաշարմունքների վերաբերվի ենթադրություններին

• կարևորի իր՝ որպես քաղաքացու դերը հասարակության մեջ սոցիալական արդարության և ժողովրդավարական մշակույթի ձևավորման գործում, ցուցաբերի հարգանք ցանկացած մարդու արժանապատվության, հիմնարար իրավունքների և ազատությունների հանդեպ.

• ճանաչի և տարբերակի բռնության դրսևորումները, կարողանա արձագանքել, դիմակայել, խուսափել և պաշտպանվել.

• ցուցաբերի ակտիվ դիրքորոշում հասարակական գործընթացներում կանանց և տղամարդկանց հավասար հնարավորությունների ընձեռման ապահովման համար.

• ճանաչի իր դերը և պատասխանատվությունը ընտանիքում, խմբում և հասարակության մեջ.

• դրսևորի հարգալից և հոգատար վերաբերմունք ազգային և համաշխարհային արվեստի արժեքների նկատմամբ, ցուցաբերի մշակույթի իմացություն և դրա հետ հաղորդակցվելու ձգտում.

• ներկայացնի հայ մշակույթի տեղն ու դերը համաշխարհային մշակույթում և համաշխարհային մշակույթի դերը համամարդկային արժեքների համատեքստում.

• կարևորի իր՝ հայկական և համաշխարհային պատմամշակութային արժեքների ժառանգորդ լինելը և ցուցաբերի պատասխանատու վերաբերմունք դրանց պահպանման գործում.

• տեղեկացված լինի մարդու վերարտադրողական առողջության պահպանման, ընտանիքի, անձնական կյանքի պլանավորման մասին.

Ժողովրդավարական և քաղաքացիական կարողունակության զարգացմանն ուղղված բազմաթիվ վերջնարդյուքներից մեկի օրինակով ներկայացնենք, թե ինչպես են նույն նպատակին տանող վերջնարդյունքները տարբեր կրթական աստիճաններում ապահովում աստիճանական զարգացում:

Տարրական կրթական աստիճանում ժողովրդավարական և քաղաքացիական  կարողունակություն ձևավորող 

«Ճանաչի և հարգի Հայաստանի Հանրապետության պետական խորհրդանիշները և ներկայացնի պետական և ավանդական տոների հիմնական բովանդակությունը».

վերջնարդյունքը հիմնական կրթական աստիճանի վերջնարդյունքում զարգանում է հետևյալ կերպ՝ 

«Կարողանա մասնակցել Հայաստանի հիմնախնդիրների քննարկմանը՝ օգտագործելով պատմության, բնության, բնակչության, պետության և տնտեսության մասին ունեցած համապատասխան գիտելիքները»,

 իսկ միջնակարգ կրթական աստիճանում ՝ 

«Վերլուծի իր ազգի ձևավորման և զարգացման պատմական ուղին, քաղաքացու դիրքից արժևորի Հայաստանի Հանրապետությունը որպես իր ներկան և ապագան կերտելու միջավայր»: